Biện pháp tu từ nghịch ngữ (Tiếp theo) SVIP

I. Lý thuyết

- Theo cách hiểu hẹp, nghịch ngữ bao gồm những kết hợp từ bất thường, được tạo ra bằng cách sử dụng các từ ngữ thể hiện những đặc điểm trái ngược nhau, ví dụ: vở bi kịch lạc quan (Tuốc-ghê-nhép - Turgenev), bản đồng ca lặng ngắt (Nguyễn Tuân), âm thanh im lặng (Vũ Quần Phương), hạnh phúc của một tang gia (Vũ Trọng Phụng), kẻ sát nhân lương thiện (Lại Văn Long), cái chết bất tử, sự cay đắng ngọt ngào, niềm vinh quang cay đắng, sự im lặng hùng hồn,...
- Theo cách hiểu rộng, nghịch ngữ còn bao gồm những mệnh đề tương phản, được tạo ra bằng cách sử dụng các từ ngữ hoặc câu, vế câu thể hiện những đặc điểm trái ngược nhau của cùng một đối tượng hoặc các đối tượng khác nhau, ví dụ: Lưng mẹ còng rồi / Cau thì vẫn thẳng / Cau - ngọn xanh rờn / Mẹ - đầu bạc trắng (Đỗ Trung Lai).

II. Thực hành

1. Tìm biện pháp tu từ nghịch ngữ được Vũ Trọng Phụng sử dụng trong các ngữ liệu sau (trích từ tiểu thuyết Số đỏ).

a. Người ta đã nghĩ đến cả thuốc thánh đền Bia vừa mới chữa một người ho lao và một người cảm thương hàn bằng bùn đen và cứt trâu, công hiệu đến nỗi họ mất mạng, và quan trên lại điều tra rằng có một tụi cường hào tổ chức ra thánh, mà tụi cường hào ấy lại ăn cắp tiền quỹ nữa, nên tự nhiên cũng hết thiêng liêng... Những việc trắc trở như thế đã làm cho ông già hơn tám mươi tuổi phải chết một cách bình tĩnh.

- Biện pháp tu từ nghịch ngữ trong đoạn văn trên được thể hiện qua các từ ngữ: công hiệu đến nỗi họ mất mạng, chết một cách bình tĩnh. Vì những cụm từ này có sự kết hợp giữa những từ ngữ có nghĩa trái ngược nhau: "công hiệu" với "mất mạng", "chết" với "bình tĩnh". 

b. Sáng hôm sau, đúng 7 giờ thì cất đám. Hai viên cảnh sát thuộc bộ thứ 18 là Min Đơ và Min Toa đã được thuê giữ trật tự cho đám ma. Giữa lúc không có ai đáng phạt mà phạt, đương buồn rầu như những nhà buôn sắp vỡ nợ, mấy ông cảnh binh này được có đám thuê thì sung sướng cực điểm, đã trông nom rất hết lòng. Thành thử tang gia ai cũng vui vẻ cả, trừ một Tuyết.

c. Thấy không “giới thiệu” bà Phó nữa thì hỏng, Xuân lại nói:
- Đây là bà Phán, một phụ nữ đã thủ tiết với hai đời chồng, một bậc mẹ hiền, có công với làng thể thao!

- Biện pháp tu từ nghịch ngữ trong trường hợp này được thể hiện ở cụm từ: thủ tiết với hai đời chồng, vì "thủ tiết" vốn để chỉ những người đàn bà luôn giữ lòng trung thành với chồng, không tái giá, ấy vậy mà bà Phán lại tái giá tới hai đời chồng. 

d. Xuân Tóc Đỏ chỉ nghe lỏm được có thế. Ở quầy bên cạnh, từ đấy trở đi chỉ còn thấy tiếng đũa bát lạch cạch, vì hai người thám tử đã nhất định giữ kín những bí mật đã hở.

2. Tìm và phân tích tác dụng của biện pháp tu từ nghịch ngữ trong các ngữ liệu sau.

a. Phải viết thôi! Viết để quên đi, viết để nhớ lại. [...] Cần phải viết về những người thân yêu cũng như về những con người xa lạ hằng ngày nườm nượp qua đường vô tình trở thành những chứng nhân của cuộc đời nhau. (Bảo Ninh)

- Biện pháp tu từ nghịch ngữ trong trường hợp này được thể hiện qua các từ ngữ như: Viết để quên đi, viết để nhớ lại, xa lạ, thân yêu.

- Tác dụng: Các nghịch ngữ quên đi - nhớ lại, thân yêu - xa lạ biểu đạt giá trị to lớn của việc viết lách. Bởi viết lách là cách để có thể sống đủ đầy những trải nghiệm quý giá của cuộc đời. 

b. Sự sống nảy sinh từ trong cái chết, hạnh phúc hiện hình từ trong những hi sinh, gian khổ, ở đời này không có con đường cùng, chỉ có những ranh giới, điều cốt yếu là phải có sức mạnh để bước qua những ranh giới ấy. (Nguyễn Khải)

- Biện pháp tu từ nghịch ngữ trong trường hợp này được thể hiện qua các từ ngữ như: Sự sống, cái chết, hạnh phúc, hi sinh, gian khổ.

- Tác dụng: Các nghịch ngữ Sự sống - cái chết, hạnh phúc - hi sinh, gian khổ biểu đạt những suy tư, chiêm nghiệm của nhà văn về những giá trị của nghịch cảnh và thử thách.

c. Rồi y sẽ chết mà chưa làm gì cả, chết mà chưa sống!... Nghĩ thế thì thấy nghẹn ngào, thấy uất ức vô cùng! Không! Y sẽ không chịu về quê. Y sẽ đi bất cứ đâu, mặc rủi may, sống bất cứ thế nào và chết thế nào cũng được. Chết là thường. Chết ngay trong lúc sống mới thật là nhục nhã. (Nam Cao)

- Biện pháp tu từ nghịch ngữ trong trường hợp này được thể hiện qua các từ ngữ như: chết mà chưa sống, chết ngay trong lúc sống.

- Tác dụng:

3. Khảo sát các tiêu đề bài viết hoặc nội dung quảng cáo chứa nghịch ngữ trên báo chí điện tử và các phương tiện truyền thông khác.

- HS tìm kiếm trên các bài báo mạng hoặc các phương tiện truyền thông những tiêu đề có sử dụng nghịch ngữ. 

- Tham khảo một số ví dụ dưới đây: 

+ Có thể bạn không cao, nhưng người khác cũng phải ngước nhìn. (quảng cáo đồ uống)

+ Suy nghĩ không cũ về vấn đề không mới. (quảng cáo doanh nghiệp)

+ Đầu lạnh tim nóng. (quảng cáo dầu gội đầu)

+ Mềm mại mà mạnh mẽ. (quảng cáo sữa tắm)

4. Viết một đoạn văn (khoảng 8 - 10 dòng) về một tác phẩm văn học (hoặc một bộ phim, một ca khúc, một hiện tượng xã hội,...) mà em yêu thích. Đặt tiêu đề cho đoạn văn bằng một biểu thức nghịch ngữ. 

- HS viết một đoạn văn đảm bảo dung lượng và nội dung mà đề bài yêu cầu.

- HS có thể tham khảo một số tiêu đề dưới đây để đặt tên cho đoạn văn của mình: 

+ Vị đắng ngọt ngào. (dùng cho ẩm thực)

+ Bóng tối rực rỡ. (dùng cho hội họa)

+ Sự im lặng náo nhiệt. (dùng cho một hiện tượng xã hội)